بیماری سالک سگ (Canine Leishmaniasis) از دسته بیماری های لیشمانیوز است، یه بیماری انگلی سگ (Parasitic disease) که توسط انگل تک یاخته ی لیشمانیا (Leishmania infantum) ایجاد میشه. بیماری سالک از طریق نیش پشه خاکی sand fly به سگ منتقل میشه. این بیماری در دو نوع لیشمانیوز احشایی و پوستی خودشو نشون میدهوعلائم در سگها بستگی به نوع احشایی و پوستی متفاوت است.
علائم لیشمانیوز احشایی عبارتند از : ( تب، سرفه، کاهش وزن، بزرگ شدن شکم حیوان) است و علائم سالک پوستی سگ عبارتند از: ( زخم های پوستی، ریزش مو، مشکلات چشمی و... ) است. علاوه بر انتقال از طریق پشه خالی احتمال داره سالک سگطریق تماس مستقیم با سگ آلوده و خون هم منتقل شود، در ادامه علائم، راه های انتقال و درمان را بررسی میکنیم.
نکته : اینکه ین بیماری از نوع بیماری های مشترک انسان و سگ است و یک بیماری زئونوز است.
چرخه بیماری سالک سگ (Pathogenesis)
- پشه خاکی پس از تغذیه از حیوان آلوده، ناقل انگل میشود و با نیش زدن و تغذیه از سگهای سالم
- انگل لیشمانیا رو وارد بدنش میکنه.بعد با نیش زدن سگ سالم، انگل‌ها وارد پوست می‌شن.
- چرخه زندگی انگل لیشمانیز در بدن سگ و بیمار شدن سگ به سالک شروع میشه
- این انگل‌ها داخل سلول‌های ایمنی بدن سگ (به‌ویژه ماکروفاژها) تکثیر می‌شن.
- سیستم ایمنی اگر نتونه کنترلش کنه، بیماری مزمن و سیستمیک میشه، یعنی از پوست به اندام‌های داخلی مثل طحال، کبد، مغز استخوان و گره‌های لنفاوی گسترش پیدا میکنه.
علت عفونت سالک در سگ چیست؟
علت عفونت سالک سگ همونطور که گفتم انگل از جنس لیشمانیا هست که داخل سلول های بدن مثل ماکروفاژ ها زندگی و تولید مثل میکنه، سگ ها معمولا از یک سگ دیگه سالک نمیگیرن و همونطور که بالاتر اشاره کردم علت عفونت سالک گزیدگی پشه ناقل انگل لیشمانیا هست. اول این انگل در پوست زندگی میکنه و اگر بدن سگ سیستم دفاعی قوی نداشته باشه انگل به خون و اندام های داخلی میره!
در یک جمله علت عفونت سالک انگل لیشمانیا + پشه خاکی ناقل و سیستم ایمنی ضعیف سگ است.
علائم بالینی (Clinical signs) سالک در سگ
علائم سالک در سگها بسته به اینکه چه انگلی وارد بدنشون بشه کاملا متفاوته، ممکنه علائم پوستی داشته باشن یا علائم احشایی که معمولاً چند ماه تا چند سال بعد از آلودگی ظاهر می‌شن و شامل:
کاهش وزن شدید سگ: حیوان با اینکه اشتهای طبیعی دارد اما به شدت وزن کم میکنه
ریزش مو : به ویژه اطراف چشم‌ها و بینی (ظاهر خاص “عینکی”) ، ریزش موی اطراف پوزه سگ و گوش ها.
زخم‌های پوستی مزمن: زخم هایی روی سر، دست و زخم روی پای سگ و در کنارش پوسته‌ریزی، یا ضخیم شدن پوست
تورم گره‌های لنفاوی (Lymphadenopathy)
بزرگی طحال و کبد (Splenomegaly, Hepatomegaly)
خون‌دماغ، ضعف، و کم‌خونی (Anemia)
نارسایی کلیوی (از علل اصلی مرگ)
رشد غیر طبیعی ناخن های سگ
مشکلات چشمی : تورم اطرف چشم
اسهال و اسهال خونی در سگ
لنگش سگ: خیلی مواقع در بیماری احشایی سالک شاهد لنگ زدن سگ هستیم.
راه های تشخیص سالک در سگ
تشخیص قطعی سالک در سگها از طریق آزمایش خون و تست های سرولوژیک انجام میشه، که درمان طولانی مدت و دشواری هم داره و باید از داروهای ضد انگلی استفاده بشه، اول بریم سراغ نحوه ی دقیق تشخیص بیماری سالک در سگها :
۱.آزمایش خون و سرولوژی: تست IFAT، ELISA، یا SNAP برای تشخیص آنتی‌بادی‌های بدن سگ که علیه انگل تولید شده.
زمانی که سگ علائم مشکوک مثل ریزش موی تکه ای سک،لاغری بدون کاهش اشتها در سگمون ، زخم های پوستی اطراف چشم، گوش، پوزه و دست و پا، تورم در گره های لنفاوی را دارد، دامپزشک از سگ خون میگیره و به آزمایشگاه تشخیصی حیوانات ارسال میشه تا بیماری تشخیص داده بشه.
ساکنین مقیم مشهد: خبر خوب اینکه لیست آزمایشگاه دامپزشکی مشهد رو براتون آماده کردم برای دسترسی میتونید از این لینک استفاده کنید" آزمایشگاه حیوانات مشهد "
۲. انگل‌شناسی (Parasitology)
در این روش به دنبال خود انگل زنده یا مرده می‌گردیم، نه فقط آنتی‌بادی، مثل آزمایش خون، بنابراین نمونه‌ای از بافت (مثلاً پوست یا مغز استخوان) زیر میکروسکوپ بررسی میشه تا انگل دیده بشه.
نمونه‌برداری از پوست زخم، گره لنفاوی، طحال یا مغز استخوان
3.رنگ‌آمیزی (مثل Giemsa stain)
دیدن انگل‌های کوچک بیضی‌شکل داخل ماکروفاژها (به نام amastigote)
چه زمانی دامپزشک سگ را برای انگل شناسی میفرسته؟
وقتی نتیجه سرولوژی مشکوکه یا دامپزشک می‌خواد تشخیص قطعی (Definitive diagnosis) بگیره.
چون دیدن خود انگل، قطعی‌ترین مدرک وجود بیماریه.
4. اسمیر (Smear)
اسمیر یعنی یه لایه نازک از نمونه (خون یا بافت) روی لام شیشه‌ای پخش می‌کنن، خشک می‌کنن، رنگ می‌زنن و زیر میکروسکوپ می‌بینن که در لیشمانیوز از مغز استخوان یا گره لنفاوی اسمیر تهیه می‌کنن.
اگه داخل سلول‌های ایمنی انگل‌های کوچک (amastigotes) دیده بشن → تشخیص قطعی ، برای تشخیص‌های تخصصی، وقتی تست خون به‌تنهایی کافی نیست ممکنه دامپزشک متخصص از این روش هم استفاده کنه.
5.روش تشخیص PCR (Polymerase Chain Reaction)
روش مولکولی برای شناسایی DNA انگل در خون یا بافت بدن سگ.دقیق‌ترین و حساس‌ترین روش تشخیصه که وقتی می‌خوایم حتی مقدار خیلی کمی انگل رو تشخیص بدیم (در مراحل اولیه یا در حیوانات بدون علامت).
درمان عفونت سالک سگ
درمان سالک سگ متاسفانه بسیار سخت و طولانیه و گاهی این بیماری قابل درمان کامل نیست، بلکه کنترل میشه، برای درمان این بیماری از داروهای ضد انگلی استفاوه میشه.
داروی اصلی: Meglumine antimoniate (Glucantime®)
همراه با Allopurinol برای کاهش تکثیر انگل
در موارد شدید: Miltefosine هم استفاده میشه
نکته مهم : درمان باید زیر نظر دامپزشک و برای مدت طولانی انجام بشه، چون عود بیماری شایعه.
انتقال سالک سگ به انسانی (Zoonotic importance)
این بیماری زئونوز هست، یعنی می‌تونه از سگ به انسان منتقل بشه (به‌صورت غیرمستقیم از طریق پشه خاکی).
بنابراین سگهای آلوده منبع مهم انتشار بیماری برای انسان‌ها هستن، به‌ویژه در مناطق گرم و خشک مثل جنوب ایران، خراسان، فارس، بوشهر و اصفهان که دمای هوا بالای ۲۵ تا ۳۵ است و پشه خاکی به وفور وجود داره امکان انتقال سالک از سگ به انسان بیشتره!
نکته : پشه خاکی خودش در مناطق گرم و خشک زندگی میکنه اما تخم هاشو در جاهای مرطوب میزاره بنابراین اگر محیطی که سگ در اون زندگی میکنه، مرطوب باشه. احتمال بیماری سالک در سگ افزایش پیدا میکنه.
راه های پیشگیری از بیماری سالک سگ
از اونجایی که، بیماری لیشمانیوز (سالک سگ) درمان سختی داره، مهم‌تر از درمان، پیشگیری (Prevention) هست.
بیایید دقیق، مرحله‌به‌مرحله و با توضیح علمی ببینیم چه کارهایی باید برای پیشگیری از سالک سگ کنیم.
🦟 ۱. کنترل پشه خاکی (Vector Control)
پشه خاکی تنها راه انتقال بیماریه، پس باید جلوی تماس سگ با پشه گرفته بشه.
✅ روش‌های اصلی:
قلاده‌های ضد پشه ( قلاده ضد کک و کنه ) مخصوص سگها، که حاوی مواد دافع حشره (Deltamethrin / Flumethrin) هستن.
🔹 اثرشون ۵ تا ۸ ماهه
🔹 باید همیشه روی گردن سگ باشه
اسپری‌ها و قطره‌های موضعی ضد انگل خارجی
(مثل Frontline، Advantix یا Permethrin-based sprays)
🔹 روی پوست پشت گردن یا پشت بدن سگ زده می‌شن
🔹 پشه‌ها رو دور می‌کنن و گزش رو کم می‌کنن
استفاده از توری‌های ریز (Mosquito nets) برای سگ‌هایی که شب در حیاط یا حیاط‌خلوت می‌خوابن.
چون پشه خاکی‌ها معمولاً در شب فعال می‌شن (غروب تا سحر).
پاک‌سازی محیط:
پشه خاکی در خاک نرم، نم‌دار، زباله، کود حیوانی و شکاف دیوارها تخم‌گذاری میکنه.
پس باید:
زباله‌ها و فضولات جمع بشن
دیوارها و گوشه‌های مرطوب خشک نگه داشته بشن
محل خواب سگ تمیز و خشک باشه
💉 ۲. واکسیناسیون (Vaccination)
در اروپا و برخی کشورها (مثل اسپانیا و برزیل) واکسن Canileish® یا LetiFend® موجوده.
در ایران هنوز به‌صورت عمومی در دسترس نیست، ولی اگر وارد بشه، بهترین راه پیشگیریه.
📌 واکسن باعث کاهش احتمال ابتلا و شدت علائم میشه، نه ۱۰۰٪ ایمنی.
🧬 ۳. مراقبت از سگهای آلوده
سگهای مبتلا منبع اصلی بیماری برای پشه‌ها هستن، پس:
سگ‌هایی که آزمایش سرولوژی مثبت دارن باید درمان بشن یا از محیط‌های مشترک جدا نگه داشته بشن.
درمان کامل ممکن نیست، ولی باعث میشه انگل در خونشون کم بشه و احتمال انتقال به انسان پایین بیاد.
🏡 ۴. اقدامات محیطی (Environmental management)
ضدعفونی کردن محل خواب سگ با مواد مجاز (مانند آهک یا پودر حشره‌کش مجاز)
جلوگیری از تجمع سگهای ولگرد در اطراف خانه یا دامداری‌ها
نصب توری روی پنجره‌ها برای جلوگیری از ورود پشه‌ها
🍖 ۵. تقویت سیستم ایمنی سگ
سگ‌هایی که تغذیه‌ی ضعیف یا بیماری‌های زمینه‌ای دارن، راحت‌تر بیمار می‌شن.
✅ به صورت کلی این موارد را رعایت کنید:
- غذای باکیفیت (پروتئین کافی + ویتامین‌ها)
- کنترل انگل‌های داخلی (با قرص‌های ضد انگل روده‌ای)
- ویزیت دوره‌ای دامپزشک
جمع‌بندی بیماری سالک در سگ
بیماری سالک یا لیشمانیوز سگ یکی از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی مشترک بین حیوان و انسان است که در صورت بی‌توجهی می‌تواند به مشکلات پوستی، ضعف سیستم ایمنی و حتی مرگ حیوان منجر شود. همان‌طور که در بخش‌های قبلی توضیح داده شد، این بیماری از طریق گزش مگس خاکی آلوده منتقل میشود و با علائمی مانند زخم‌های پوستی، ریزش مو، لاغری و بزرگ شدن غدد لنفاوی همراه است.
تشخیص به‌موقع از طریق آزمایش‌های سرولوژی و انگل‌شناسی، به‌ویژه در مناطق گرم و مرطوب، نقش مهمی در کنترل بیماری دارد. درمان سالک در سگ نیازمند نظر دامپزشک و استفاده از داروهای ضد انگل تخصصی است.
برای پیشگیری، باید از تماس سگ با مگس‌های خاکی جلوگیری کرد؛ این کار با استفاده از گردن‌بندهای ضد انگل، اسپری‌های محافظتی، واکسیناسیون و نگهداری در محیط تمیز و ایمن امکان‌پذیر است.
با رعایت این اصول، می‌توان از ابتلای سگها و همچنین انتقال بیماری سالک به انسان پیشگیری کرد.